NADGROBNI SPOMENICI  – TRAGOVI KULTURE I JEZIKA – Prof. dr Draško Došljak

Prof. dr Draško Došljak

NADGROBNI SPOMENICI  – TRAGOVI KULTURE I JEZIKA

U izdanju Matice crnogorske i JU Muzej – Bijelo Polje objavljena je knjiga  “Antički i hrišćanski nadgrobni spomenici Bijelog Polja i okoline”, autora  Radomira Ilića (Mioče, Bijelo Polje, 1959).

Antički i hrišćanski nadgrobni spomenici predstavljaju važan izvor za proučavanje prošlosti nekoga kraja. Oni privlače pažnju istoričara, arheologa, etnografa, onomastičara, lingvista. Studija Radomira Ilića “Antički i hrišćanski nadgrobni spomenici Bijelog Polja i okoline” jeste zbirku tragova civilizacije na proučavanom području.

Nadgrobni spomenici, kao predmet Ilićevog naučnog interesovanja,  predstavljaju trajno obeležje o životu, najčešće, pojedinca. Oni su simboli vremena u kojem su nastajali i  izraz su ljubavi i poštovanja onih koji ih podižu prema onima kojima su posvećeni. Nadgrobni spomenici  su spomenari uspomena.  Oni su zastupljeni u svim kulturama. Bez njih se, u hrišćanstvu, kroz vjekove ne mogu zamisliti običaji nakon pogreba. Poznato je da je i u  tradiciji muslimanskih običaja  postavljenje nadgrobnih  spomenika, ali u  jednostavnijoj formi. Nadgrobni spomenici su  zastupljeni  i u tradiciji  Jevreja. U zavisnosti od vremena nastajanja,  na njima su upisani ime pokojnika, podaci o rođenju i smrti, neka poruku ili molitva, urezan umjetnički detalj, fotografija, i sl. Ilićeva studija datim fotografijama  pokazuje sve karakteristike nadgrobnih spomenika u vremenu koje obrađuje. One potvrđuju kako su se nadgrobni spomenici mijenjali tokom vjekova. Takođe, i potvrđuju da nadgrobni spomenici imaju dugu istoriju.

Mnogobrojna arheološka istraživanja na prostoru Crne Gore sve napisano potvrđuju, pa je studija Rada Ilića odlična dopuna onome što je do sada, tim istraživanjima, dostupno široj javnosti. Arheološka istraživanja potvrđuju da su najstariji spomenici bili “gomila kamenja” koja je prekrivala tijelo pokojnika, a stari su 20 do 75 hiljada godina. Potvrde imamo i u mnogobrojnim crnogorskim toponimima, najčešće dvočlanim , od kojih je drugi clan – mogila.

U različitim civilizacijama  i kulturama običaji sahranjivanja su bili različiti. Recimo, da je pojava prvih kovčega u Kini zabilježena prije oko 30 hiljada godina dovela do toga da se grobno mjesto obiljeleži nadgrobnim kamenim spomenikom. S druge strane, balsamovanje  kod faraona stvara potrebu za  imponzantnim grobnicama, a one su iskazivale  raskoš i  moć. Tokom Srednjeg vijeka, nadgrobni spomenici su predstavljali statusni simbol.

Prvo groblje u Evropi sa nadgrobnim spomenicama nastalo je u Parizu 1894. godine. Ono je dobilo  naziv “Vrtno groblje”.  Na ovom groblju su sahranjene mnoge poznate ličnosti, među kojima i: Oskar Vajld, Frederi Šopena, Džimi Morison. U jednom periodu razvoja spomeničke kulture, na spomenicima su se nalazili simboli životinja : konj je označavao visoki stalež, golub i jelen dobrog hrišćanina, kukavica – djecu i mlade ljude, i sl.

Iz antičkog perioda, Rade Ilić u ovoj studiji obrađuje  stele iz Vranštice i Voljavca. Stela predstavlja kamenu ili drvenu ploču različitog oblika i može sadržati neki ukras ili natpis pogrebnog, odnosno spomeničkog sadržaja. One uvijek imaju obavještajnu ili imformativnu funkciju. Za svaku od njih, Ilić daje fotografiju i detaljan opis materijala i sadržaja. Autor tvrdi da su ovi spomenici  “nastali u vrijeme opadanja antičke kulture nakon što se pred nadolazećim varvarima bogatije italsko stanovništvo povuklo na jug prema utvrđenim primorskim gradovima”.

Od srednjevjekovnih bjelopoljskih nadgrobnih spomenika, Ilić obrađuje spomenike u Voljavcu, Zatonu, Biokovcu, Azanama, Ličinama, Dobrinju, Dobrakovu, kao i spomenike župana Radomira, Kičavsku kamenu bistu, Daboja, Brkića groblja, ali i spomenike 18. i 19. vijeka: Jovana Miloševa,  Jovana Petrovića, Tome Stevanove, popa Milosava Živkovića, Milentijev, Milića Terzića, Mine Stefanova i sina mu Dimitrija, ikonopisca Simeona Lazovića, Anđelije Lazović, Simeona Lazovića, Stakin, Spasa Simonova, rabe Božije Soke, Janje, Sare, Vase, Stoje, Alekse Perišina, Marka Spasova, Marinka Jaćimova, Lazara, Anta Karišika, Spasoja, trgovaca Morakovaca Vula i Nika. Autor obrađuje i stare i nove spomeničke forme, koje su, ne u malom broju, zastupljeni na bjelopoljskom prostoru.

U ovoj studiji posebno su zanimljivi nadgrobni spomenici 18. i 19. vijeka. Kao što vidimo, oni su “razasuti” po cijeloj bjelopoljskoj teritoriji, a posebno su dragocjeni oni koji su posvećeni ženama, te isti predstavljaju prvorazredne izvore za dalja sociološka istraživanja u vezi sa položajem žena u društvu, zatim, ukupno svi, za onomastička istraživanja (problematika ličnih imena), kao i lingvistička (grafija natpisa). Ovi nadgobni spomenici, u cjelini, predstavljaju dragocjene izvore za proučavanje istorije i kulturne baštine Bijelog Polja. Oni su prvorazredna dopuna istoriji proučavanog prostora, ali i Crne Gore. Fotografije i opisi nadgrobnih spomenika (matarijala, dimenzija, natpisa), nihova lokacija, i dr., biće nezaobilazni izvori za dalja istraživanja, dopune, ali i podstrek da se na isti način obrade i druge sredine i time ovom temom obuhvati  cijeli prostor Crne Gore. Autor je predmetnu temu  u ovoj knjizi, uz kompetentnu literature, obradio studiozno i akribično i dao dobar metodološki model. Ilićeva knjiga je spomenik spomenicima.