POETSKA  ENIGMA  POLIMLJA – Dr Milun Lutovac

NAUČNI SIMPOZIJUM  „VIJEK I PO AVDA MEĐEDOVIĆA“  U BIJELOM POLJU POSVEĆEN OBILJEŽAVANJU 150 GODINA OD ROĐENJA NAJVEĆEG BOŠNJAČKOG EPSKOG PJEVAČA I JEDNOG OD NAJZNAČAJNIJIH NOSILACA SVJETSKE USMENE EPIKE, TOKOM KOJEG SU BROJNI PROFESORI, ISTRAŽIVAČI I STRUČNJACI IZ REGIONA PREDSTAVILI SVOJA IZLAGANJA, RADOVE I NOVE POGLEDE NA ŽIVOT, POETIKU I ZNAČAJ AVDA MEĐEDOVIĆA.

 Dr Milun Lutovac

POETSKA  ENIGMA  POLIMLJA

Rodni kraj svojom originalnošću i specifičnošću nadahne darovitog čovjeka, a on ga onda kroz kreativni proces, sličan alhemičarskom traganju za zlatom, izlije u riječ  i  melodiju,   jezik  i  sliku,    ugrađujući     ga   tako  u  beskrajni   mozaik  svijeta.

Od tog trenutka  on  i njegov zavičaj, postaju dio univerzalne priče o čovjeku i njegovom trajanju  pod  zvijezdama.

Moglo bi se reći da je zavičaj zagonetne poetske inspiracije u Crnoj Gori – Polimlje, a Bihor i Lim – njen mogući ključ.

Parnasovski kod  ovog zagonetnog podneblja, koji je opstajao kao tipac trava, jabuka divljaka i drenov cvijet, pored plejade, za ovaj rad odabranih stvaralaca: Avda Međedovića, Rista Ratkovića, Radovana Zogovića, Mihaila Lalića, Ćamila Sijarića, Dušana Kostića i drugih potvrđuje se i svojom osobenošću, egzotikom,  netaknutom prirodom, ali i svojim protivrječnostima,  hrontopičnim shvatanjima  i  životom.

Od civilizacijskih slojeva: ilirsko-rimskog, vizantijsko-hrišćanskog, romansko-germanskog, unutar kojih je udisalo i izdisalo svoj vakat,  Polimlje  je  najdublje  zahvatalo iz oponetnosti  i  prožimanja orijentalno islamske i slovensko-pravoslavne  tradicije  i  kulture.

Pandan civilizacijskim slojevima, kojima  je, kao  i  akustičnim plaštom: žubor voda, romor gora, pjesme kiša… ogrnut čitav ovaj kraj, su tradicija i folklor, velovi na čovjeku i u čovjeku, kojima se prekriva i štiti od tuđina, a nerijetko i od sebe sama.

Zanimljivo je mišljenje R. Ratkovića o Sandžaku, njegovoj enig-matičnosti i specifičnostima: „Kada se uđe u psihologiju sandžačkog sveta i u poznavanje ekonomskog položaja stanovništva čovek se  nađe  pred  jednom vrlo kompleksnom pojavom koju nam može objasniti samo ljubav prema tom  kraju…”

Risto Ratković i Ćamil Sijarić svoju stvaralačku snagu crpjeli su iz zavičajnih oblika i njihovih sazvučja. Građu za romane, koju su zahvatali iz ambijentalne, kulturne i leksičke riznice Bihora, fikcionano su preobražavali u dramatičnu priču o još jednom, novom i nepoznatom obliku ljudskog trajanja po vječnim zakonima čovjeka  i  boga.

„I grana se dignu gore, kao veslo na brodu.

Hodio je veliki brod. U njemu je djevojka.

Ime joj je Umka.“ (Ć. Sijarić,)

Izranjala je  velika freska  Polimlja u bezbroj svojih oblika: od ljepote i sjaja prirode, gestova čojstva i junaštva, preko gorčine sirotinjskog  tavorenja  i  tame oko čovjeka (i u njemu),  do prikaza  nečovještva,  terora, nasilja  i  zlodjela.

Tom takvom živopisu nije odoljela ni oralno-formulaciona teorija  koja je bila  zasnovana  na  radu Milmana Perija i Alberta Lorda sa narodnim pjevačima poput Avda Međedovića, u Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori tokom prve polovine xx vijeka. Teorija usmene formulacije  kojom  se  dokazuje  da usmeni pjevač ne recituje fiksni tekst napamet, već u svakoj interpretaciji iznova stvara pjesmu koristeći posebne formule (“građevinske blokove”).

Formula pjevaču služi kao “prva pomoć” tokom pjevanja. Umjesto da smišlja novu frazu u stihu, pjevač automatski ubacuje gotovu formulu koja se uklapa u ritam (metar) stiha.

​Kod Avda Međedovića tako  imamo  fraze poput: “na konju se viju silovitu” ili “svojoj kuli na bijelom vrancu“… sve u službi čula sluha, gdje  nikome više nije važno da li je vranac bijel ili crn.

​Analogno sa  Homerom imamo primjere upotreba  fraza : “brzonogi Ahilej” ili “Atena, boginja svetlooka”.

​Dakle riječ je o  tematskom  obrascu (šablonu) koji se ponavljaja. kao da pjevač ne prati i pamti svaku izgovorenu reč, već misli o događaju koji slijedi, u nizu… Takva funkcija omogućava  narodnom pjevaču da, kada je pokrenut jedan događaj, pokrene cio niz povezanih radnji sa njim, čime dobija na vremenu da osmisli nastavak radnje.

​Primeri: scena opremanja junaka (junak uzima oružje, sjedla konja, pozdravlja majku…); scena “gošćenja” (dolazak gostiju, jelo, zdravica…); ili scena pisanja pisma i slanja poruke (pjevač diktira pismo, zatvara ga, predaje ga glasniku, glasnik jaše, stiže  i  predaje ga…).

​Centralna teza je da epski pjevač stvara svoje delo u trenutku izvođenja. Dakle, ne postoji “originalna” verzija pjesme! Svako pjevanje je novo stvaranje!

​Kako drugačije objasniti  kada harvardski profesor M. Parry,  Avdu Međedoviću kazuje pjesmu od 2.294 stihova, koju je prethodno zapisao od  nekog drugog pjevača, a  koju  Avdo,  odmah nakon slušanja, pjeva uz gusle proširenu na 6.313 stihova, nego  majstorstvom  i  velikim  narodnim darom  “ukrašavanja” (kako je to  Avdo znao da kaže za “kićenje” stiha).

​Homer je bio poput Avda. Vjerovatno je bio jedan od poslednjih i najboljih pjevača u svojoj tradiciji, majstor formula i tematskih obrazaca.

Upravo zahvaljujući Avdu Međedoviću, arhivirana građa sa Harvarda, poznata kao “The Milman Parry collection“, postala je temelj za razumijevanje usmene  književnosti  širom  sveta.

* Apstrakt iz rada “Poetska enigma Polimlja” M. Lutovca, koji će biti u cjelini objavljen  u zborniku simpozijuma.